رشد خلاقیت چیست؟ و به چه عواملی بستگی دارد؟

محققان به این نتیجه رسیده اند که اولا خلاقیت را می توان تا حد زیادی مانند سایر استعدادهای انسانی به دست آورد و تنها به افراد خاصی مرتبط نیست. دوم، رشد خلاقیت به شرایط وابسته است و ماحصل آموزش فراوان است. اما عواملی که بر روی رشد خلاقیت تاثیر می گذارند چه هستند؟

رشد خلاقیت فردی از آن چیزهاست که اگر اتفاق بیفتد به همه زندگیمان رنگ و بوی تازه‌ای می‌دهد. خلاقیت یکی از راه های مهم رسیدن به اهداف است و در دنیای امروز شرط لازم برای هر موفقیت چشمگیری به شمار می‌رود. بسیاری از افراد فکر می‌کنند که خلاقیت یک ویژگی ذاتی است و اگر از آن بهره‌ای نبرده باشند، دیگر نمی‌توانند ایده‌های جدید خلق کنند اما تحقیقات ثابت کرده است که خلاقیت در همه انسان‌ها وجود دارد و با تمرین و کوشش شکوفا می‌شود. منبع

رشد خلاقیت

جهان امروز به مردان و زنان خلاق نیاز دارد تا رشد و پیشرفت در همه حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را تجربه کند. طبق نظر محققان، انسان‌ها با تشویق، فراهم کردن فرصت‌ها و آموزش می توانند زمینه های رشد/ عدم رشد خلاقیت یک جامعه، یک گروه یا یک فرد را فراهم کنند. رشد خلاقیت بر اساس برخی عواملی مانند یادگیری، تجربه، انگیزه، تخیل، شخصیت و غیره تعیین می شود. این عوامل در قالب های مختلفی مثل ایده‌ها، رویکردها، محصولات، سیستم‌ها، راه‌حل‌ها، موقعیت‌ها، روش‌ها، تکنیک‌ها و تحقیقات مطرح می‌شوند.

خلاقیت بیشتر به عوامل درونی مانند روح، ژن، مغز، شخصیت، ارزش، مهارت‌های شناختی، ذهن، انگیزه بیرونی نسبت داده می‌شود و به ندرت به عوامل خارجی مثل آموزش، کار، اقتصاد، فن‌آوری و فرهنگ مربوط است. اما نکته مهم در اینجا این است که عوامل داخلی و خارجی بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند؛ یعنی عوامل خارجی با ارتقا و توسعه عوامل داخلی بر رشد خلاقیت در افراد مختلف اثر می‌گذارند. برای مثال یادگیری یک عامل پیچیده در خلاقیت است و عوامل داخلی و خارجی ِموثر بر خلاقیت را به صورت یکجا تحت ‌تاثیر قرار می‌دهد. خلاقیت و یادگیری دو جزء از تجربه انسانی هستند. ایجاد و ساخت چیزهای جدید نیز به تجربه و یادگیری مسائل جدید نیاز دارد. در ادامه بیشتر در این مورد صحبت خواهیم کرد.

عوامل رشد خلاقیت

به دلیل انتزاعی بودن کلمه‌ی خلاقیت، ماهیت و تعریف آن در میان محققان و روانشناسان بحث‌برانگیز است. اما مطالعات نشان می دهد که معنای این واژه در طول زمان تغییر کرده ‌است. یعنی خلاقیت براساس شرایط سیاسی، اجتماعی، هنر، معماری و … تغییر می‌کند، بنابراین ارزیابی و معیارهای داوری در مورد آن نیز تغییر کرده اند.

محققان به این نتیجه رسیده اند که اولا خلاقیت را می توان تا حد زیادی مانند سایر استعدادهای انسانی به دست آورد و تنها به افراد خاصی مرتبط نیست. دوم، رشد خلاقیت به شرایط وابسته است و ماحصل آموزش فراوان است. اما عواملی که بر روی رشد خلاقیت تاثیر می گذارند چه هستند؟

• تخیل: تخیل به سبک کودکان، عامل موثری در رشد خلاقیت است. اساس خلاقیت را می توان تصور یک فرد برشمرد. به واسطه‌ی تخیل می توان هر چیزی را از ظاهرِ روتین و تکراری اش جدا کرد و شکل و شمایل جدیدی برای آن ایجاد نمود یا دست به تولید یک محصول/ خدمت/ اثر جدید زد. معمولا رشد و توسعه‌ی تخیل را به طور خاص در کودکان جدی می گیرند زیرا در این سن است که هیچ نوع حد و مرزی برای تفکر کودکان (به خصوص در سنین 4-7 سالگی) وجود ندارد.

• عامل بعدی کنجکاوی است. کنجکاوی، کلید یادگیری آگاهانه و پویا است. این فاکتور دیگری است که می‌تواند رشد خلاقیت را سرعت ببخشد. این ویژگی باعث می‌شود که افراد به سرعت به کشف بسیاری از نادانسته ها برسند و این کشف، تخیل آن‌ها را تحریک کند. رویکرد شناختی در این زمینه حاکی از آن است که کشف و درک بسیاری از موضوعات، جهش‌های حدسی ِخلاقانه را در یک فرد می‌سازد و توسعه می بخشد.
• پیچیدگی: اکثر مردم پیچیدگی را به عنوان یک تنوع ناسازگار درک می کنند، در حالی که در حقیقت دو نوع متفاوت از پیچیدگی وجود دارد: “سازمان‌یافته” در مقابل “غیرسازمان یافته”. برای مثال، شکل‌های زیستی بسیار پیچیده هستند و در عین حال بطور به طرز شگفت انگیزی سازماندهی شده‌اند. پیچیدگی باعث رشد خلاقیت می شود و کمک می کند به یک چارچوب تعیین شده از بسیاری از داده های جدید برسیم.
• تحریک: زمانی اتفاق می افتد که مقدار اطلاعات موجود در یک مکان بیش از ظرفیت و درک انسان باشد. از آنجا که تحریک بیش از حد یک شخص ممکن است منجر به عملکرد نادرست و از دست دادن انگیزه کافی او شود، ممکن است به رشد خلاقیت نرسیم. اما در مقابل، اگر نتیجه‌ی برعکس دریافت شود می توان تحریک را عامل مهم در این زمینه دانست که نتایج جالبی را پیش روی محققان قرار داده است.
• آموزش: یک رابطه پویا بین یادگیری و رشد خلاقیت وجود دارد. ایجاد و تشکیل یک چیز جدید مربوط به یادگیری یک مفهوم ِجدید است. تعریف اصلی از نوعِ یادگیری ِموثر بر رشد خلاقیت این است که یادگیری بخش مهمی از بازتاب ِخود ِیادگیرنده است و به عنوان پلی بین تجربه و روش‌های مختلف مفهوم‌سازی عمل می‌کند. مغز به طور همزمان در بسیاری از سطوح به صورت آگاه عمل می‌کند، پردازش زمانی که دنیایی از رنگ‌ها، حرکات، احساسات، شکل‌ها، بوها، و چیزهای دیگر وجود دارد، به طور ثانیه ای رخ می دهد. یک فرد به طور مداوم از احساسات، تخیل، تجربه و محیط اطرافش یاد می‌گیرد. یادگیری به کسب اطلاعات، دانش، مهارت و یا دستورها از طریق مطالعه، کار، دستورالعمل و … اشاره دارد.

موانع رشد خلاقیت

افراد به طور مداوم از احساسات، تخیل، تجربه و محیط خود چیز های جدیدی یاد می‌گیرند. برخی از عوامل خارجی موثر بر یادگیری مانند سیستم آموزشی، محیط‌ یادگیری، فرآیندهای یادگیری و قابلیت‌های معلمان ممکن است باعث ایجاد موانعی بر روی پتانسیل رشد خلاقیت یک فرد شود. برای مثال، وقتی در یک کلاس درس دانش آموزان وقت کافی برای یادگیری، سوال پرسیدن، مباحثه و .. را ندارند، این عوامل بر روی یادگیری ِآنها تاثیر می گذارد و از آنجا که یادگیری بر روی رشد خلاقیت آنها موثر است، پروسه‌ی آن را با مشکل مواجه می کند. به جز این می توان سایر موانع رشد خلاقیت را گزینه های زیر برشمرد:

• ترس از شکست: مهم‌ترین مانع برای رشد خلاقیت، ترس از شکست است. به عنوان مثال یک فرد احساس می‌کند که ایده‌های جدید او ممکن است توسط جامعه پذیرفته نشود. اگر چنین اتفاقی بیفتد، توان او برای تفکر خلاق، از بین خواهد رفت.
• فقدان انگیزه کافی: چرا یک فرد باید نسبت به رفتار و تفکر خلاق، انگیزه داشته باشد؟ اگر او فقدان انگیزه کافی برای استفاده از ایده های جدیدش داشته باشد، نه توان فکر کردن خواهد داشت و نه می‌تواند چیزهای جدیدی را بسازد و آنها را به مرحله کاربردی بودن برساند. در چنین وضعیتی، رشد خلاقیت به طور کامل عقیم خواهد ماند.
• عدم تعهد: معمولاً برای فرد خلاق، کیفیت ویژه انجام تعهدات ضروری است. با وجودِ کیفیت لازم، او تعهد خود را انجام خواهد داد. اما، اگر به طور مثال در تیمی قرار داشته باشد که به این ویژگی او اهمیت داده نشود، خلاقیت ِوی رفته رفته از بین خواهد رفت یا عقیم خواهد شد. زیرا هیچ تشویق یا توجهی در قبال کیفیتی که ارائه می کند، دریافت نخواهد کرد.
• عدم وجود اعتماد به نفس در فرد: عموما مشاهده می‌شود که تا زمانی که فرد وارد مقوله‌ی کار عملیاتی یا مرحله ارائه‌ی ایده‌ی جدید و ناب خود نشود، به طور کامل از ظرفیت‌های جسمی، ذهنی (و در کل توانایی هایش) استفاده می‌کند. اما به محض اینکه وارد مرحله ارائه‌ی ایده‌هایش به دیگران می شود، عقب می نشیند؛ زیرا اعتماد به نفس کافی ندارد. چنین شرایطی رشد خلاقیت را درجا نابود می کند.

روش های رشد خلاقیت و مرکز رشد و خلاقیت

• یک متخصص شوید

یکی از بهترین روش‌ها برای توسعه خلاقیت، تبدیل شدن به یک متخصص در یک حوزه‌ی خاص است. وقتی درک غنی از موضوعی خاص داشته باشید، بهتر می توانید به یک راه‌حل جدید یا ابتکاری برای مشکلات فکر کنید.

• به خاطر کنجکاوی هایی که به خرج می دهید، به خودتان پاداش دهید.

یکی از موانع رایج برای توسعه خلاقیت این است که حس کنجکاوی مان را تضعیف کنیم. به جای آن که خودتان را فریب دهید، زمانی که در مورد چیزی کنجکاو هستید به خودتان پاداش دهید. به خودتان این فرصت را بدهید تا موضوعات جدید را کشف کنید.

• ریسک کنید.

زمانی که می‌خواهید رشد خلاقیت را تجربه کنید، باید حاضر باشید ریسک کنید تا بتوانید به کشف جدیدی برسید. کاملا مشخص است که تلاش‌هایتان ممکن است اصلا به موفقیت نرسند، اما همچنان استعداد ها و مهارت‌های خود را افزایش دهید که در آینده به شما کمک خواهند کرد.

• اعتماد به نفس تان را ارتقا دهید

عدم اعتماد به نفس و عدم اعتماد به توانایی‌های خود می‌تواند مانع از رشد خلاقیت شود، به همین دلیل است که اعتماد به نفس بسیار مهم است (و در این مطلب 2 بار به آن اشاره کردیم). از سیر ِ پیشرفت خود آگاه باشید، تلاش‌های خود را تحسین کنید و همیشه بابت خلاقیت هایتان به خودتان پاداش دهید.

• زمان خاصی را برای خلاقیت خود اختصاص دهید

اگر برای رشد خلاقیت تان وقت اختصاص ندهید، قادر نخواهید بود استعدادهای خود را پرورش دهید. بنابراین هر هفته زمانی را برای تمرکز بر روی برخی از انواع پروژه خلاقانه برنامه‌ریزی کنید.

• غلبه بر نگرش منفی

بر روی حذف افکار منفی و یا انتقاداتی از جانب دیگران که ممکن است به توانایی شما برای ایجاد مهارت‌های خلاقانه آسیب برسانند، تمرکز کنید.

• مبارزه با ترس از شکست

این ترس که ممکن است اشتباه کنید و یا شکست بخورید، می‌تواند رشد خلاقیتِ شما را فلج کند. هر وقت که خودتان را در چنین شرایطی دیدید به خودتان یادآوری کنید که اشتباه بخشی از فرآیند به حساب می آید.

روش های رشد خلاقیت و تکنیک های رشد خلاقیت

• ایده پردازی

ایده پردازی یک روش رایج برای رشد خلاقیت است و شما می‌توانید تمرینات و روش‌های مختلفی برای اجرای آن پیدا کنید. با این تکنیک، هدف شما باید تولیدِ هر چه بیشتر ایده‌ها در یک چارچوب زمانی خاص باشد. برای مثال، می توان یک تایمر ۵ دقیقه‌ای تنظیم کرد و ایده هایی که به ذهن می رسد را روی کاغذ یادداشت نمود، مهم نیست که آن‌ها چقدر غیر عادی باشند. بعد از به اشتراک گذاری، شما می توانید در مورد ایده‌های یادداشت شده صحبت کند تا مشخص شود کدام یک برای توسعه دادن مناسب هستند.

• طوفان فکری منفی

در طوفان فکری منفی، افراد باید لیستی از راه‌حل‌های “بد” را برای مشکلی که می‌خواهند حل کنند، ارائه دهند. این تکنیک می‌تواند منجر به ایجاد راه‌حل‌های خلاقانه از طریق شناسایی موانع و رفتار کردن برعکس ِآنها شود. برای مثال، یک تیم کاری ممکن است هدفی برای بهبود فروش محصول خود داشته باشد. اعضای ِگروه می‌توانند ایده‌های “بد” را برای آن ارائه دهند که محصول را گران‌تر یا غیر قابل استفاده یا غیر قابل دسترس کند. سپس آن‌ها می‌توانند ایده‌ها را مورد بحث قرار دهند و مشخص کنند که چگونه این ایده‌های منفی را به ایده های مثبت تبدیل کنند.

الگوی رشد خلاقیت و ابعاد رشد خلاقیت

خلاقیت جهانی است؛ اما چرا همه فکر می کنند که رشد خلاقیت تنها در برخی مشاغل اهمیت دارد، یا برای برخی افراد ِخاص مهم است؟ مثلا یک نویسنده مهارت‌هایش را برای ابراز دیدگاه خلاقانه به دیگران نشان می‌دهد. مهارت‌های یک بازیگر متفاوت است. یک مدیر پروژه و یا کارآفرین باید مهارت ‌ها و تکنیک ‌های مدیریت در اختیار داشته باشد تا بتواند در کار خود موفق باشد. مهارت‌های مختلف برای مشاغل مختلف – اما به معنای رشد خلاقیت – برای همه یکسان و جدی است.

رشد تفکر خلاق و تکنیک رشد خلاقیت

این را به یاد داشته باشید که تفاوتی میان هنرمندان و افرادی که در زمینه های هنری فعالیت نمی کنند، نیست. همچنین خلاقیت در ایجاد یک اثر هنری نیست. رشد خلاقیت به افراد زندگی می بخشد و کمک می کند آنها احساس پویایی و انگیزه داشته باشند.

این نکته را به یاد داشته باشید: یاد بگیرید که از جریان (یا همان فرآیند) لذت ببرید و نه از رسیدن به هدف!

رشد خلاقیت یک فرایند است. شما همه چیز را از صفر شروع می کنید، سپس به کشفِ خاصی می رسید. پس از آن، روی آن کار می‌کنید تا زمانی که واقعا به چیزی خاص و منحصربفرد تبدیل شود. باید بسیار آن را صیقل دهید، آزمایش کنید، آن را پر و خالی کنید، تا زمانی که به چیزی معنادار تبدیل شود. بعد آن را به دنیا نشان می دهید.

اگر رشد خلاقیت را به عنوان “یافتن پاسخ یک مشکل” در نظر بگیرید، پس سعی دارید بدون فرآیند به مقصد برسید. ایده خوبی است، اما بی‌نتیجه خواهد بود. تنها پاسخی که می‌توانید بدون یک فرآیند خلاق به دست آورید، همان چیزهایی است که از قبل می‌دانید. پس رشد خلاقیت عملا متوقف می شود و اتفاقی رخ نداده است.

رشد خلاقیت شما را به تجربه یک سفر بدون اینکه بدانید دقیقا به کجا می روید، دعوت می‌کند. این به معنی عدم اعتماد “بدون دانستن”، پذیرش ریسک ها و اهداف نهایی است. درست مثل این که به مسافرت بروید بدون اینکه بدانید قرار است کجا مقصد تان باشد. از این رو همانطور که پیش می‌روید، تغییر می‌کنید و دقیقا جایی مقصدتان را پیدا می کنید که فکرش را نمی کنید! از این رو برای داشتن تجربه ای جدید و رشد خلاقیت سعی کنید از تکنیک های ارائه شده، راه حل ها و .. استفاده کنید، موانع را از سر راه بردارید و دست به آفرینش بزنید و دنیای خود را بسازید.

منابع :