وحی و الهام

وحی و الهام چه تفاوتی با هم دارند؟ این یکی از رایج ترین و مهم ترین سوالاتی می باشد که معمولا در ذهن همه افراد قرار دارد. به این دلیل که بسیاری از ما در طول دوران زندگی خود گاها یک سری مواردی را از جایی دریافت می کنیم و به کمک این موارد دریافت شده می توانیم داشته و دانسته هایی را به دست آوریم. از همین رو با خودمان می پرسیم که به ما وحی شده است و یا اینکه به ما الهام شده است. از همین رو می خوایم بدانیم تفاوت وحی و الهام در چیست و این دو مقوله با هم چه فرقی دارند. به ما الهام می شود و یا وحی و این که از کجا متوجه شویم به ما الهامی صورت گرفته است و یا وحی انجام شده است؟ دقیقا به همین دلیل مهم ما باید بخوبی بدانیم فرق وحی و الهام در چیست؟

فرق وحی و الهام از نظر قرآن

وحی و الهام

در قرآن کریم بار ها و بار ها کلمه وحی به کار رفته است. همچنین در کنار کلمه وحی معمولا قرآن از مشتقات زیادی هم برای این کلمه یا به جای این کلمه استفاده کرده است. یکی از مشتقات کلمه وحی که در قرآن به کار رفته است و یکی از کاربرد های وحی در این کتاب مقدس آسمانی الهام می باشد. در قرآن به این موضوع اشاره شده است که وحی هایی که رسالی هستند و به پیامبران داده می شود معمولا از سه طریق انجام می شود که این موارد همگی در قرآن کریم در آیه پنجاه و یکم سوره شوراء به آن ها اشاره شده و مورد بررسی قرار گرفته است. ما در این مطلب قصد داریم به این موضوع اشاره کنیم که تفاوت وحی و الهام در چیست و شما می توانید این موارد را با ما بررسی کنید.

در بررسی فرق وحی و الهام افراد زیادی بر اساس شرایط علمی و بر اساس تفاسیر قرآنی و روایات توانسته اند توضیحاتی را ارائه دهند که معقول می باشد.برخی از افراد در خصوص تفاوت هایی که بین وحی شدن و الهام شدن به افراد وجود دارد چنین گفته اند که :

شرایط وحی

بر اساس نظریاتی که ارائه شده است زمانی که به فردی وحی می شود فردی که وحی را توانسته است دریافت کند به خوبی می داند که وحی از چه منبعی به او رسیده است. حتی در این شرایط فردی که وحی را دریافت کرده است می داند که به چه وسیله ای این وحی را دریافت کرده است. یکی از مهم ترین تفاوت های بین وحی و الهام در همین مسئله است.

شرایط الهام

اما بر اساس نظریه افراد مختلفی که در این باره بر اساس شرایط مهم اظهار نظر کرده اند در زمان الهام، فردی که به او الهام می شود دقیقا نمی تواند بداند که این پیام را از سمت چه کسی و به چه وسیله ای دریافت کرده است. در واقع الهام امکان دارد در حالت خواب و یا بیداری از سمت ضمیر ناخودآگاه به فرد وارد شود. در صورتی که وحی این طور نیست و این مهم ترین تفاوت وحی و الهام می تواند باشد .

کاربرد واژه های الهام و وحی

در ابتدا باید به این نکته بسیار مهم اشاره داشته باشیم که هر یک از واژه های وحی و الهام در کتب آسمانی و همچنین در زندگی روز مره ما به معانی مختلف و در مسیر کاربرد های مختلفی مورد استفاده قرار گرفته و به کار می روند. برای مثال وحی یک معنای عام دارد که اکثریت از این معنا استفاده می کنند در این معنا وحی برای تمامی موجودات به کار می رود حتی موجوداتی که انسان نیستند.

این در حالی است که این دوستان بر خلاف وحی، الهام را کاملا مختص انسان می دانند. این افراد می گویند امکان دارد وحی به حیوانات هم انجام شود و یا به جنیان نیز ارائه شود اما الهام تنها مختص انسان است. این که این نظریه درست است یا غلط جای بحث دارد و می توانیم در این مورد به صورت جداگانه بپردازیم اما در مطلب وحی و الهام و تفاوت های آن ها تنها به اشاره ای کفایت می کنیم در این رابطه. اگر ما این معنا را بخواهیم معیار قرار دهیم در این حالت وحی اعم از معنای الهام خواهد بود.

بررسی معنای خاص وحی

در ادامه بررسی فرق وحی و الهام باید به این نکته توجه کنیم که وحی دارای معنای عام و خاص می باشد که در بررسی معنای عام توانستیم به مواردی دست پیدا کنیم. برای تکمیل اطلاعات خود نیاز داریم که وحی را در معنای خاص آن هم مورد توجه قرار دهیم. به همین دلیل در این بخش از مطلب باید برای شما بگوییم که اگر وحی در معنای خاص خود یعنی وحی به پیامبران باشد شامل تمامی موارد و معرفت هایی می شود که در این شرایط شخص تمامی آن ها را می تواند به صورت آگاهانه دریافت کند.

در این شرایط به صورت کامل الهام شدن اعم از معنای خاص وحی می باشد و این یکی از مهم ترین تفاوت های وحی و الهام می تواند باشد. این به آن معنا می باشد که در اعم بودن الهام از وحی تمامی معرفت های آگاهانه و غیر آگاهانه از جانب خداوند به صورت مستقیم و یا به صورت غیر مستقیم به انسان می رسد و این موضوع در الهام انجام نمی شود و در الهام رد می باشد. البته که در وحی به این معنا همه انسان ها نمی توانند وحی را از خداوند دریافت کنند.

منظور ما از بیان این دو واژه

اگر ما بخواهیم بررسی کنیم که تفاوت وحی و الهام در چیست پیش از آن که بخواهیم مستقیما به سراغ پاسخ رفته و پاسخی را ارائه دهیم باید ببنیم که در بیان این تفاوت ها از هر کدام از این واژه های با کار رفته چه منظوری ارده می شود. اگر این را ندانیم که هر یک از این دو واژه را در چه وادی و موضوعی قرار است به کار ببریم و بررسی کنیم، عملا کار برای بیان تفاوت های میان آن دو به قدری سخت می شود که پاسخ به خطا می رود.

در این جا و برای روشن تر شدن شرایط و مفاهیم برای شما قصد داریم به بررسی پاسخ هایی بپردازیم که چند تن از بزرگان در پاسخ به سوال وحی و الهام پیش تر این مطرح کرده اند. این پاسخ های بزرگان در این رابطه می تواند برای ما بسیار مهم و کاربردی باشد و به ما کمک کند که اطلاعات خود را در این زمینه افزایش داده و میزان درک خود را نسبت به تفاوت هایی که میان این دو واژه و همچنین میان این دو واقعه وجود دارد افزایش دهیم و به سمت درستی حرکت کنیم. این پاسخ ها عبارت اند از:

بزرگوار صدرالمتآلهین در پاسخ به سوال فرق وحی و الهام می فرمایند که : ایشان این دو واژه یعنی الهام و وحی را از آن دسته علوم و معرفت هایی می داند که معتقد هستند به صورت کاملا ناخواسته وارد قلب انسان می شود. اما تفاوتی را در این دو مورد می تواند بیان کند. ایشان معتقد هستند در الهام فرد دریافت کننده نمی داند پیام را به چه علتی و به چه واسطه و از چه منبعی دریافت کرده است اما در این جا کسی که وحی را دریافت می کند به خوبی می داند.

ایشان معتقد هستند کسی که وحی را دریافت می کند بر خلاف کسی که الهام را دریافت می کند به خوبی می داند که از جانب چه کسی و به چه واسطه ای و به چه دلیلی این وحی را دریافت کرده است در واقع مهم ترین تفاوت وحی و الهام در این است که فردی که وحی را دریافت می کند به نیکی می داند و مطمئن است که این پیام را از سوی پروردگار و خداوند خود دریافت کرده است اما در الهام معلوم نیست منبع الهام کجا می باشد و فرستنده پیام کیست؟

مرحوم مغفور شادروان بزرگوار فیض کاشانی در پاسخ به تفاوت وحی و الهام می فرمایند : ایشان معتقد هستند برخی از علوم بدیهی و ضروری نیستند. انسان اما می تواند این علوم را به دو صورت و به دو روش مختلف فرا بگیرد. روش اولی که این افراد می توانند این علوم را یاد بگیرند استدلال کردن و آموختن و تجربه کردن است که این روش که البته بسیار هم مهم می باشد و کارایی بسیار زیادی دارد مختص افراد دانشمندف عالمان و حکیمانی می باشد که که عمر خود را معمولا صرف کشف این علوم و رسیدن به آن ها می کنند.

به این علوم که عالمان آن را به کمک دانش آموختن و استدلال و مباحثه به دست می آورند شرایط متفاوتی از وحی و الهام دارد. به این روش فرا گرفتن علم و دانش هایی که بدیهی و ضروری نیستند به اصطلاح استبصار می گویند. این به آن معنا است که کسب این علوم اکتسابی می باشد یعنی باید برای کسب آن ها کوشید و تلاش کرد و در این صوت است که می توان این علوم را ره دست آورد. اکتسابی بودن یک امر به معنای این است که آن امر توسط فرد به روش هایی کسب شده است.

اما شیوه دومی که که افراد می توانند این علوم و معارف را به دست آورند دقیقا ارتباط مستقیمی با وحی و الهام دارد. به این ترتیب است که در این شرایط معمولا این خود دانش و علوم هستند که به قلب فرد وارد می شوند. در این جا فرد کسب نمی کند بلکه دریافت کننده است و این علوم را دریافت می کند. به این شکل که فرد آن ها را از جایی دیگر دریافت می کند. جایی که انگار شخص نمی داند از کجا و از کیست اما این وارد شدن به قلب هم خود دارای دو نوع است که این موارد به این صورت هستند:

یکی از حالت ها این است که فردی که این علوم را دریافت کرده است از علت و دلیلی که این علوم را دریافت کرده و همچنین از واسطه و از منبع اصلی هیچ اطلاعی ندارد. وحی و الهام تفاوت خود را این جا نشان می دهند. در این شرایط فرد وقتی نمی داند که این اطلاعات را از کجا دریافت کرده است در واقع الهام را دریافت کرده است. به آن الهام و یا به قول مرحوم فرض کاشانی به آن دمیدن در سودای دل نیز می گویند.

در ادامه پاسخ به سوال وحی و الهام  و تفاوت های آن ها می فرماید : اگر آن چه بر قلب او وارد شده است در دل او قرار بگیرد و در گوش او طنین انداز شود آن را به نحوی می توان سخن فرشتگان نامید که با اولیا و امامان خداوند نسبت دارد و نه با مردم عادی و غیر معصوم. حال اگر این فرد از سبب و دلیل این ورود دانش به قلب آگاهی داشته باشد و بداند به چه دلیل و از کیست دیگر این وحی نامیده می شود که وحی هم متعلق و مختص به پیامبران است.

بنابر آنچه که مرحوم فیض کاشانی می فرمایند تفاوتی که بین الهام یا سخن فرشتگان با علوم اکتسابی وجود دارد تنها به کیفیت و نوع دریافت و از بین رفتن پرده ها و حجاب بر می گردد. در این شرایط است که می توانیم تفاوت این دو را درک کنیم. اما تفاوت بین وحی و الهام با سخن فرشتگان در وضوح و روشنی بیشتری می باشد که وحی دارد و در الهام کمتر است. از طرفی در وحی معمولا واسطه که فرستاده ای از سوی خدا و فرشته وحی می باشد هم به اذن خدا قابل مشاهده می باشد.

اما به نظر مولوی در خصوص تفاوت وحی و الهام می خواهیم بپردازیم. ایشان هم در تفاوت بین دو واقعه و واژه مواردی را مطرح کرده اند که بررسی آن ها خالی از لطف نیست. ایشان در بررسی تفاوت های بین این دو بیشتر به خود شخصی که این دو را دریافت کرده و یا می کند توجه دارد و در بررسی تفاوت های این دو می فرماید: غیر فهم و جان که در گاو و خر است ، آدمی را فهم و جانی دیگر است . همان طور که می بینید با زبان خود به ما در این باره گفته اند.

تفاوت میان الهام و تحدیث

اما در بررسی تفاوت وحی و الهام باید در خصوص موضوعی مهم هم صحبت کنیم و آن تفاوتی است که بین الهام و تحدیث وجود دارد. ما در خصوص الهام تا به این بخش از مطلب اطلاعاتی را به دست آورده ایم و میدانیم که الهام چیست و چه ویژگی هایی دارد اما هنوز در مورد تحدیث نگفته ایم و نمیدانیم که حدیث به چه معنا است. به طور کلی تحدیث بیشتر به معنای سخن گفتن به کار می رود و برای افرادی به کار می رود که با فرشتگان سخن گفته و می گویند.

در این شرایط باید این نکته را یاد آور شویم که تحدیث تنها به معنای سخن گفتن با فرشتگان است و در این جا دیدن وجود ندارد. تنها صوت است که رد و بدل می شود. برای مثال امامان معصوم ما از امتیار مهم و معتبر محدث بودن برخوردار هستند. به این معنا که قابلیت گفتن و شنیدن از فرشتگان را دارند. آن ها نمی توانند ببینند و تنها در این شرایط این سخن ها و پیام ها ارسالی را می توانند بشنوند و این پیام ها از جانب خداوند است که به آن ها داده شده و می شود.

در ادامه بررسی های فرق وحی و الهام  باید به شما بگوییم که در زمانی که تحدیث برای امامان معصوم ما رخ می دهد فرشتگان از جانب خداوند پیامی را برای امام می آورند. در این شرایط امام فرشته را نمی بیند اما به درستی و به نیکی می داند که این مامور و پیک خداوند است و پیامی دارد. امام پیام را از فرشته می شنید و در این زمان آن پیام را املا می کرد و یا آن که این پیام دریافت شده را برای ابلاغ به مردم و یا انجام دادن به خاطر خود می سپرد.

همان طور که وحی و الهام دو موضوع کاملا از هم جدا هستند باید به این نکته نیز اشاره داشته باشیم که الهام و تحدیث هم دو مطلب و موشوع کاملا از هم جدا هستند. به طور کلی می توانیم بگوییم که الهام یک موضوع کاملا قلبی و نفسی می باشد که می تواند در همه انسان ها رخ دهد و برای همه انسان ها به وجود آید در حالی که تحدیث به سخن گفتن و گفت و شنود ملائکه با افراد خاص گفته می شود که این افراد نمی توانند همه مردم و در همه شرایط های مختلف باشند.

همان طور که در بررسی تفاوت وحی و الهام به شما گفتیم وحی پیامبران تنها برای افراد برتر می باشد. افرادی که پیامبر خدا بر روی زمین هستند و این وحی بر امامان معصوم هم وارد نمی شود. بلکه امامان معصوم محدث هستند. باید مجددا اشاره کنیم که الهام را همه افراد می توانند در زندگی خود دریافت کنند و گاهی آن چه به آن ها الهام می شود از ذخیره ضمیر ناخوداگاه آن هامی باشد و به صورت مستقیم پیامی از طرف خدا نیست بلکه اجازه دسترسی به دانشی است که خداوند درون هر انسانی قرار داده اشت.

اما در تحدیث این اتفاق برای همه انسان ها رخ نمی دهد. یعنی این چیزی نیست که خداوند در دل همه انسان ها قرار داده باشد و برای همه گاهی بنا به صلاحدید خود این امر را دستور نماید. بلکه تحدیث برای افراد خاص و برتر می باشد. وحی و الهام از این رو با هم دارای تفاوت هستند که وحی برای افراد برتر است. تحدیث هم همان شرایط را دارد. برای افرادی است که دارای ارزش های روحی بالاتری هستند. آن ها توانسته اند از عالم ماده و جسم خود و غرایز خود خارج شده و بر تمامی آن ها مسلط باشند.

در تفاوت وحی و الهام به شما گفتیم که منبع وحی مشخص است. اما در الهام این منبع مشخص نیست. حالا در بررسی تفاوت بین تحدیث و الهام نیز باید به این نکته اشاره کنیم که الهام هم چنان گنگ می باشد. کسی که آن را دریافت می کند گاهی فکر می کند این پیامی از سمت کس دیگری یا سمت خودش بوده و نمی داند از کجا و از کیست اما کسی که محدث است به خوبی می داند منبع پیام کیست و حتی سبب آن را هم به خوبی می تواند تشخیص دهد و به اذن خدا بشناسد.

بررسی الهام و تحدیث در روایات اسلامی

تا به این بخش از مطلب سعی کرده ایم که وحی و الهام را مورد بررسی قرار دهیم و هر کدام از این موارد را از نظر تفاوت هایی که با هم دارند بررسی کنیم. اما در این بررسی ها با تحدیث یا همان سخن فرشتگان برخورد کردیم و لازم دیدیم که این تفاوت های موجود در این دو حالت را نیز برای شما بیان کنیم. حالا اجازه می خواهیم که در خصوص تفاوت های الهام با تحدیث و خود این دو امر در روایات بپردازیم و با بررسی الهام شروع می کنیم.

الهام شدن به افراد در روایات اسلامی : از نظر بسیاری از افراد یکی از مهم ترین منابع دستیابی اهل بیت به علوم مختلف از جمله علم لدون دریافت الهام است. در این رابطه در روایات همان طور که در خصوص وحی و الهام تذکراتی داریم در این خصوص هم مواردی هست که در روایات به آن ها اشاره شده است. در روایاتی که از امامان معصوم به جای مانده است ما دو نوع رویکرد کلی آن بزرگوران را در این خصوص داریم. در یک رویکرد به وضوح سخن گفته و در دیگری به صورت تلویحی به آن اشاره داشته اند.

وحی و الهام مواردی هستند که در روایات وجود دارد. در دسته اول که بیان کردیم لفظ کلمه الهام به صراحت توسط امامان معصوم ذکر شده است. برای مقل حدیثی را داریم از امام هشتم شیعیان امام رضا علیه السلام که در باره این موضوع فرموده اند:

همانا چون خداوند بخشنده و مهربان بنده ای را برای اصلاح امورات سایر بندگانش برگزیند و انتخاب کند، سینه اش را برای ان کار می گشاید و چشمه های حکمت را در دلش می گذازد و علمی به او الهام می کند که از آن پس بنده از پاسخی در نماند و از درستی منحرف نشود.

همان طور که مشاهده کردید امام رضا به صورت کاملا مشخص و واضحی درباره الهام سخن فرموده و این روایات از ایشان و سایر امامان که به آن ها نیز اشاره می کنیم می تواند مبنایی برای ما در فهم وحی و الهام باشد. همچنین در روایات دیگری ایشان به صورت تلویحی از الهام نام برده و به آن اشاره داشته اند اما اجازه بدهید پیش از بررسی آن به شما در خصوص حدیث دیگری از امام کاظم علیه السلام بگویم که ایشان نیز در این حدیث به صورت واضح به الهام اشاره کرده اند:

همانا علم ما از چهار حالت خارج نیست یا مربوط به گذشته است یا نوشته شده است و یا بر دل وارد می شود و یا آن که در گوش تاثیر می گذارد. مرارد از علم گذشته مربوط به امور پیشین است که می دانیم. علوم نوشته شده مربوط به آینده است. وارد شدن علم به دل همان الهام است و تاثیر گذاشتن بر گوش همان سخن فرشتگان است که تحدیث نام دارد و در خصوص آن در مطلب وحی و الهام و تفاوت های آن ها به شما عزیزان اشاره هایی داشته و شما می شناسید و می دانید.

تفاوت وحی با سخن فرشتگان

ما در بررسی وحی و الهام به شما تفاوت های میان این وحی شدن و الهام شدن را بیان کردیم. اما بد نیست که در مورد تفاوت های موجود بین تحدیث یا همان سخن فرشتگان با وحی هم به شما اطلاعاتی را ارائه دهیم. برای درک بهتر این تفاوت ها ابتدا این را لازم می دانیم که به شما در خصوص شباهت هایی که بین این دو وجود دارد اطلاعاتی را ارائه دهیم و سپس در نهایت به بررسی تفاوت های بین این دو واژه و واقعه بپردازیم و آن ها را برای شما شرح دهیم.

در بررسی وحی و الهام باید ابتدا به معرفی شباهت های سخن فرشتگان با وحی اشاره کنیم. بر خلاف الهام، در این دو واقعه بسیار مهم منبع و سبب دریافت کاملا مشخص است. یعنی هم آن که وحی را دریافت می کند و هم کسی که محدث است می داند که پیامی که دریافت می کند از جانب کیست و به چه منظور است که به او نازل می شود. در حالی که در الهام چنین چیزی وجود ندارد. این مهم ترین وجه اشتراکی است که بین وحی و سخن فرشتگان وجود دارد. اما بیایید تفاوت ها را نیز بررس کنیم.

مهم ترین تفاوت وحی و الهام در این بود که منبع در الهام نامشخص اما در وحی مشخص بود نزدیک ترین شباهت وحی و تحدیث هم در این بود که منبع در هر دو مشخص است. اما تفاوت در این است که در وحی فرشته یا پیکی که پیام را آورده است به خوبی توسط کسی که وحی را دریافت کرده است دیده و شنیده می شود اما در تحدیث این دیدار ممکن نیست و فقط سخن فرشته شنیده می شود. اما قلب محدث به خوبی می داند که این یک پیام از جانب خدا به واسطه یک فرشته می باشد.